www.dialektologia.uw.edu.pl Open in urlscan Pro
193.0.111.233  Public Scan

Form analysis
1 forms found in the DOM

Name: form1 — POST

<form id="form1" name="form1" method="post">
  <a class="tujestes" href="?l1=podstawy-dialektologii">Podstawy dialektologii</a>&nbsp;|&nbsp;<a class="tujestes" href="?l1=podstawy-dialektologii&amp;l2=definicja-dialektologii-mwr">Definicja dialektologii, jej przedmiot, zadania i podstawowe terminy</a>
  <h1>1.1. Definicja dialektologii, jej przedmiot, zadania i podstawowe terminy </h1>
  <table class="contentpaneopen">
    <tbody>
      <tr>
        <td width="70%" align="left" valign="top" colspan="2">
          <span class="small"> Halina Karaś </span> &nbsp;&nbsp;
        </td>
      </tr>
      <tr>
        <td valign="top" colspan="2">
          <p style="line-height: 150%" align="justify"><u><strong>Dialektologia</strong></u> (grec. <em>diálektos</em> ‘sposób mówienia’&nbsp;+ grec. <em>logos</em> ‘słowo, nauka’) to klasyczna autonomiczna dziedzina językoznawstwa mająca swoisty
            przedmiot badań, własną metodologię, bogatą tradycję i znaczący dorobek [por. Kowalikowa 2002, 243]. Mimo tego nie ma pełnej zgodności co do jej przedmiotu badań ani terminologii, co może się wiązać z jej rozległymi merytorycznymi i
            metodologicznymi powinowactwami, m.in. z historią i kulturą języka, pragma- i socjolingwistyką [por. Walczak 2001, 23]. Dialektologia to – jak sama nazwa wskazuje – nauka o dialektach, ale w zależności od rozumienia tego podstawowego
            terminu definiuje się ją nieco inaczej [por. Dunaj 1996, Okoniowa 2002]. Na sposób jej widzenia wpływają też współczesne dynamiczne zmiany społeczno-ekonomiczne i kulturowe, które sprawiają, że modyfikacji podlega zarówno przedmiot badań
            dialektologii, jak i jej cele oraz metody badań i opisu. Dialektologia – jak to podkreśla Kwiryna Handke – ma specjalny charakter i szczególne miejsce w językoznawstwie, nie jest tylko jego działem, ale winna być rozumiana szerzej, jako
            część językoznawstwa, mająca dużą samodzielność, „opartą na specyfice przedmiotu i metod oraz na rozległości zakresu badań, a także na rozbudowanych, sobie tylko właściwych stosunkach z innymi naukami” [1986, 45]. Dialektologia musi
            bowiem w dużym stopniu uwzględniać – oprócz czynników wewnętrznojęzykowych – także zewnętrznojęzykowe oraz pozajęzykowe. </p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">Tradycje dialektologii polskiej sięgają połowy XIX w., kiedy to jej powstanie i rozwój wiązały się z zainteresowaniami ludowością w okresie romantyzmu, z polityczno-społecznymi programami „pracy
            u podstaw” w okresie pozytywizmu, czy też z młodopolską ludomanią. W tym czasie dialektologia rozwijała się w ścisłym związku z badaniami etnograficznymi (kultury ludowej) i folklorystycznymi. </p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">Klasyczna definicja dialektologii sformułowana przez Kazimierza Nitscha [Nitsch 1957, 7] – twórcę polskiej dialektologii: „dialektologia (...) zajmuje się przeważnie tylko dzisiejszą geografią
            języka”; podkreślała przede wszystkim aspekt geograficzny (terytorialny) badań. Podobne ujęcia dominowały w pracach z II połowy XX wieku, np. w <em>Encyklopedii języka polskiego </em>zamieszczono lakoniczne określenie: „Dialektologia
            zajmuje się geograficznym zróżnicowaniem języka, a więc badaniem i naukowym opisem dialektów i gwar, tj. mowy ludności wiejskiej” [EJP 1991, 65]. </p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">Z tym ujęciem dialektologii wiąże się rozumienie dialektu i gwary jako mowy ludności wiejskiej, chłopskiej. O różnicach w ich rozumieniu przekonują przytoczone niżej określenia dialektu, które są
            sobie bliskie, ale nacisk położono na nieco inne elementy definicyjne. </p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">W <em>Encyklopedii języka polskiego </em>– kompendium wiedzy polonistycznej – czytamy: „<strong>dialekt</strong><strong> </strong>to mowa ludności wiejskiej pewnej dzielnicy kraju różniąca się od
            języka ogólnonarodowego i innych dialektów swoistymi cechami, głównie fonetycznymi i leksykalnymi, mającymi zwykle genezę w odległej przeszłości, sięgającej nawet okresu plemiennego” [EJP, 1991].</p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">Podobna definicja znajduje się w <em>Słowniku terminologii językoznawczej</em>: „<strong>dialekt</strong> to „odmiana języka ogólnonarodowego wyróżniająca się pewnymi cechami fonetycznymi lub
            fonologicznymi i leksykalnymi, rzadziej morfologicznymi i składniowymi, używana na określonym terytorium i przez określoną warstwę społeczną (np. chłopską)” [Gołąb, Heinz, Polański 1968]. </p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">Podobnie definiowano gwarę, zaznaczając tylko różnice jej zasięgu wobec dialektu: „<strong>Gwara</strong> – mowa ludności wiejskiej z niewielkiego terytorium, przeważnie z kilku lub kilkunastu
            wsi, różniąca się od języka ogólnego i mowy sąsiednich okolic pewnymi cechami, głównie fonetycznymi i leksykalnymi, podrzędna w stosunku do dialektu” [EJP 105] czy wcześniejsze określenie Karola Dejny: „<strong>Gwara</strong> – mowa
            chłopów danej okolicy kraju, różniąca się od innych gwar szeregiem cech gwarowych” (Dejna 1993, 12). W definicjach tych akcentowany jest czynnik socjologiczny („mowa chłopów”, „mowa ludności wiejskiej”) oraz geograficzny (ograniczenie do
            niewielkiego obszaru), a także podrzędność gwary w stosunku do dialektu. </p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">Gwara jest terminem podrzędnym w stosunku do dialektu, niemniej jednak potocznie w ogólniejszym znaczeniu to w ogóle mowa wiejska. Należy o tym pamiętać, gdyż w wielu pracach dialektologicznych,
            podobnie jak i w pracach twórcy dialektologii polskiej, terminów dialekt – gwara używa się wymiennie (por. np. dialekt podhalański – gwara podhalańska), mimo podejmowanych prób ścisłego ich rozgraniczenia [por. np. Dejna 1998]. </p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">Historyczno-socjologiczne ujmowanie dialektu i przedmiotu badań dialektologii znajduje się w pracach Witolda Doroszewskiego, według którego: „Dialekt jest to mowa miejscowości niezajmującej na
            obszarze pewnego państwa lub narodu stanowiska dominującego pod względem kulturalno-politycznym” [Doroszewski 1953]. Badacz stwierdza, że różnice między pojęciem nadrzędnym, jakim jest język, a podrzędnym, jakim jest dialekt sprowadzają
            się do faktów natury historyczno-społecznej. Jego zdaniem: „Problematyka dialektologii jest (...) na wskroś socjologiczna – zarówno w zakresie podstawowych pojęć, jak w każdym szczegółowym fakcie, z którym ma do czynienia dialektolog”
            [Doroszewski 1953 I, 2]. W konkluzji stwierdza: „Przedmiotem dialektologii jest badanie dialektów i procesów ich historycznej integracji z językami narodowymi” [Doroszewski 1953 IV, s. 6]. Podkreśla również, iż centralny punkt
            problematyki dialektologicznej stanowi zagadnienie stosunku mowy jednostkowej do mowy środowiska. Na traktowaniu tego punktu jako centralnego oparta jest metoda ilościowa. W innej pracy wyraźnie mówi: „Dialektologia jest badaniem mowy
            jednostek: w każdej mowie jednostkowej stwierdzamy współistnienie elementów różnorodnych i chwiejność w ich zakresie. Poprzez chwiejność fonemów (dźwięków mowy) dają się dostrzec tendencje artykulacyjne – dziedzictwo dawnych wspólnot
            językowych. Stopień natężenia tych tendencji i ich względną wagę historyczną można mierzyć za pomocą metody, której przedstawieniu poświęcony jest niniejszy artykuł” [Doroszewski 1962 (1935), 380]. Tę definicję dialektologii rozwija,
            uzupełniając ją o aspekt geograficzny i statystyczny, w kolejnym artykule, gdzie stwierdza: „Dialektologię można określić jako badanie mowy jednostek dokonywane w skali masowej i z uwzględnieniem momentów geograficznych” [Doroszewski 1962
            (1957), 451]. </p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">Inną definicję dialektu o charakterze genetyczno-systemowym i w związku z tym dialektologii proponuje Karol Dejna, według którego: „<strong>dialekt</strong> to odmiana języka etnicznego,
            odznaczającego się zespołem cech dialektalnych, czyli innowacji w rozwoju tego języka, wytworzonych i upowszechnionych w obrębie chłopskiej zbiorowości zamieszkującej ograniczoną część terytorium etnicznego.” [Dejna 1984, 55] czy w innym
            miejscu: „dialekt, który pojmujemy jako typ języka odznaczający się zespołem cech dialektalnych, jakie koncentrują się na pewnej części terytorium językowego oraz współdecydują o wyodrębnieniu się etniczne grupy ludnościowej od jej
            pobratymców. Dialekt przeto jest zmienioną w zakresie danego zespołu cech dialektalnych częścią języka etnicznego” [Dejna 1993, 14]. </p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">Najnowsze określenie gwary autorstwa Karola Dejny brzmi następująco: „Gwara to odmiana języka ogólnonarodowego (etnicznego), pojmowanego w duchu strukturalistycznego pojęcia „langue”, które
            rozumiemy jako społecznie wytworzony i uznany, wspólny wszystkim członkom, warstwom i grupom danej społeczności językowej, przekazywany z pokolenia na pokolenie, abstrakcyjny system fonologiczno-gramatyczny, a zatem zespół norm, będących
            dyrektywami stosowania tego systemu przy tworzeniu komunikatów językowych (tekstów) w toku porozumiewania się za pomocą znaków językowych (wyrazów)” [Dejna 1998, 14].</p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">Dialekt natomiast – według Karola Dejny – „nie jest odrębnym od gwary tworem językowym, lecz umownym określeniem ugrupowania sąsiadujących ze sobą gwar o określonym zespole jednorodnych,
            zazwyczaj nie występujących na terytorium przyległego dialektu cech gwarotwórczych” [1998, 17]. Te cechy gwarotwórcze badacz nazywa innowacjami dialektalnymi. </p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">W tym strukturalistycznym ujęciu gwary nie podkreśla się już tak aspektu socjologicznego jak poprzednio („mowa chłopów danej okolicy kraju, różniąca się od innych gwar szeregiem cech gwarowych”
            [Dejna 1978, 1; 1993, 12]), choć czynnik społeczny zostaje uwzględniony. Nacisk jednak kładzie na systemowość gwary („system fonologiczno-gramatyczny”), co również przejawia się w jego pracach, w których badacz koncentruje się na analizie
            zjawisk najbardziej systemowych – fonetycznych i gramatycznych [Dejna 1993, Dejna 1998]. Dialektologia – w jego ujęciu – to zatem dziedzina, dział językoznawstwa, który bada, opisuje gwary i ich zespoły zwane dialektami [Dejna 1998, 14].
          </p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">Dla wyżej cytowanych definicji dialektu i gwary istotne są pojęcia: cecha dialektalna i cecha gwarowa, które się pojawiają jako ważne ich składniki. </p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify"><u><strong>Cecha dialektalna</strong></u> to właściwość mowy użytkowników danego dialektu, różnicująca go w porównaniu z językiem ogólnym lub innymi dialektami. Podstawą uznania faktu językowego
            za cechę dialektalną jest powszechność jego występowania w idiolektach reprezentujących ten dialekt. Cechy dialektalne składają się na system językowy dialektu i decydują&nbsp;o jego odrębności bądź podobieństwie do systemów innych
            dialektów. Wyróżniamy je, stosując metody badań statystycznych. Cechy dialektalne występują we wszystkich warstwach strukturalnych systemu językowego (fonetyka, fleksja, składnia, słowotwórstwo, leksykologia, frazeologia). Ponieważ
            dialekty są odmianami języka ograniczonymi terytorialnie, więc i cechy dialektalne mają ograniczony zasięg. Przedstawianiem graficznym ich zasięgów w postaci wykresów na mapach zajmuje się dialektografia, geografia lingwistyczna.
            Tradycyjnie wykresy cech dialektalnych dzielimy na trzy podstawowe typy: izofony (fonetyka i fonologia), izomorfy (morfologia), izoleksy (słownictwo).</p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">W odniesieniu do polskich dialektów ludowych cechy dialektalne układają się w trzy grupy [por. DiGP 1995, 23]: </p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">I. Cechy ogólnodialektalne charakteryzujące większość dialektów ludowych, np. samogłoski ścieśnione, spółgłoski protetyczne, skrócone formy wyrazowe – <em>trza</em>, <em>se</em> = trzeba, sobie,
            alternacje w tematach słowotwórczych, sufiks &nbsp;<em>k</em> w zaimkach nieokreślonych (<em>jakisik</em>), przymiotniki dzierżawcze, zróżnicowanie słowotwórcze nazwisk (nazw) żon i dzieci, wyrównania analogiczne w koniugacji czasowników
            zakończonych na &nbsp;<em>eć</em>, &nbsp;<em>yć</em>, formy – pluralis maiestaticus i indykatywne grzecznościowe formy w lmn., końcówka -<em>ów</em> w D. lmn. rzeczowników, nadmiar zaimków anaforyczno-wskazujących, partykuła <em>ano</em>
            na początku wypowiedzeń). </p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">II. Cechy dzielące dialekty ludowe na dwa kompleksy terytorialno-językowe lub kilka zespołów (np. mazurzenie, fonetyka międzywyrazowa, uproszczenie grupy <em>stř</em>, wymowa grupy <em>śr</em>,
            <em>źr</em>, zanik <em>r</em>&nbsp; w prefiksie <em>roz</em>&nbsp;, iteratywny formant czasowników -<em>ować</em>, sufiks rzeczownikowy -<em>ak</em> w funkcji tworzenia nazw istot młodych, końcówka &nbsp;<em>ma</em> w 1. os. lmn. czasu
            przeszłego, imiesłowy przysłówkowe w funkcji form. czasu przeszłego, pełne formy przyimków <em>we</em>, <em>ze</em>). </p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">III. Cechy charakteryzujące poszczególne dialekty i gwary ludowe (np. zmieszanie wymowy <em>i</em> oraz <em>y</em>, zmiana <em>ił</em> → <em>ył</em>, podwajanie <em>s</em>, <em>ś</em> i
            dysymilacja tych grup spółgłoskowych, depalatalizacja spółgłosek <em>k’</em>, <em>g’</em>, końcówka &nbsp;<em>i</em> w 2. os. lp. trybu rozkazującego, końcówka &nbsp;<em>ėge</em> → &nbsp;<em>yge</em> w D. lp. przymiotników). </p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify"><u><strong>Cecha gwarowa</strong></u>. Jeśli <em>gwara</em> traktowana jest jako wyodrębniająca się terytorialnie i językowo część dialektu, to wtedy przez cechę gwarową należy rozumieć
            właściwość mowy użytkowników danej gwary, różnicującą tę gwarę w porównaniu z językiem ogólnym lub innymi gwarami i dialektami, np. gwarowe spiskie <em>byf</em> (← <em>bych</em>) w porównaniu z małopolskim dialektalnym
            południowo-zachodnim <em>byk</em> (← <em>bych</em>) i dialektalnym śląskim <em>bych</em> (zob. <a href="?l1=leksykon&amp;lid=520"><u>Aoryst</u></a>). Jeśli natomiast terminy <em>gwara</em> i <em>dialekt</em> traktowane są jako synonimy
            (por. <a href="?l1=leksykon&amp;lid=548"><u>Dialekt</u></a>), to również pojęcie cechy gwarowej jest tożsame z pojęciem cechy dialektalnej.</p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">Omawiając przedmiot badań dialektologii, Karol Dejna stwierdza, że „kierunek lingwistyki, określany dotąd tradycyjnym terminem dialektologia (...) interesuje się szczególnie stanem, wzajemnymi
            stosunkami i pochodzeniem języków, którymi mówią ugrupowania starego osadnictwa ludności wiejskiej, zamieszkującej poszczególne regiony terytorium etniczno-językowego” [Dejna 1993, 11-12]. W obrębie tego kierunku językoznawstwa wyróżnił
            dwa działy: dialektografię i dialektologię, które scharakteryzował następująco: </p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify"><strong>Dialektografia</strong> bada i przedstawia opisowo, kartograficznie czy nawet w postaci usystematyzowanych materiałów stan gwarowy, jaki w danym czasie panuje w poszczególnych punktach
            względnie na większych obszarach terytorium językowego, nie uwzględniając jednak przy tym genezy i ewolucji zróżnicowań językowych. Tak rozumiana dialektografia odpowiada dialektologii opisowej. </p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify"><strong>Dialektologia</strong> wyjaśnia procesy różnicowania się cech językowych, bada ich genezę, prawa rozwoju i formułuje syntetyczne uogólnienia; za podstawę bierze opisany przez
            dialektografię stan gwarowy, posługuje się też badaniami historyczno-porównawczymi. </p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">Proponowane przez Karola Dejnę rozróżnienie: dialektologia – dialektografia nie przyjęło się powszechnie w polskiej nauce, choć bywa stosowane w pracach dialektologicznych (np. autorstwa F.
            Czyżewskiego, Z. Leszczyńskiego). </p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">Najczęściej zatem charakteryzowano dialektologię jako dyscyplinę językoznawczą, która zajmuje się geograficznym (terytorialnym) zróżnicowaniem języka oraz naukowym opisem dialektów i gwar
            ludowych. Taki też był dotychczas (i jest jeszcze) główny nurt badań dialektologicznych w Polsce. Dialektologię ujmowano przy tym jako pomocniczą dyscyplinę historii języka [Doroszewski 1953 IV, 6, Nitsch 1957, Okoniowa 2002a], która
            dostarcza „żywej, aktualnie sprawdzalnej wiedzy historycznej dokumentującej wygasłe w przeszłości w języku ogólnym procesy gramatyczne i leksykalne” [Lubaś] lub też – przy respektowaniu jej jako autonomicznej dyscypliny lingwistycznej –
            ukazywano jej rolę w stosunku do językoznawstwa historycznego [Dubisz 2001, Walczak 2001]. Główne cele już jednak były formułowane inaczej, gdyż Kazimierz Nitsch chciał odtworzyć i ukazać możliwie najstarszy stan, system ginącej gwary, a
            Witold Doroszewski – rozpoznać tendencje rozwojowe języka, ich uwarunkowania i ukazać kierunek ich rozwoju [por. Kupiszewski 2002]. </p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">Szersze ujęcia dialektologii, dialektu i gwary pojawiały się stopniowo wraz z poszerzaniem zakresu badań [por. Dunaj 1996, 22] o nowe dialekty mieszane i zagadnienia integracji językowej na
            ziemiach zachodnich i północnych Polski, polszczyznę kresową oraz gwary miejskie i środowiskowo-zawodowe. Należy podkreślić, że próby te spotkały się z ostrą krytyką, por. np. bardzo negatywną opinię o pracach streszczających tego typu
            poglądy jako przejawie „skrajnej niekompetencji metodologicznej i naukowej oraz chaosu terminologicznego” [Dejna 1998, 14] czy dyskusję dotyczącą terminu <em>dialekt kresowy </em>między Karolem Dejną a Zofią Kurzową [Dejna 1984, Kurzowa
            1985]. </p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">Szerokie rozumienie dialektologii jako nauki zajmującej się nie tylko dialektami i gwarami ludowymi, lecz także odmianami środowiskowymi, zawodowymi i gwarami miejskimi, które bywają nazywane
            odpowiednio dialektami (gwarami) środowiskowymi, zawodowymi i miejskimi, jest rzadkie. Koresponduje z tym szerokie ujmowanie dialektu, np. w <em>Leksykonie Omegi. Dialekty i gwary polskie</em>:<strong> </strong>„<strong>Dialekt</strong>
            (grec. <em>diálektos</em> ‘sposób mówienia’) to odmiana języka mówionego, używana na ograniczonym terytorium (w porównaniu z językiem ogólnym) przez określoną grupę (warstwę) społeczną, odróżniająca się od innych odmian pewnymi cechami
            fonetycznymi, gramatycznymi i słownikowymi. Dialekt jest zatem odmianą komunikatywną, która jest ograniczona językowo, terytorialnie i socjalnie. (...) Nowe treści zyskuje on przez dodanie określeń przymiotnikowych: dialekt kulturalny,
            ludowy, miejski, polonijny itp.” [DiGP 29]. W haśle <strong>dialekt ludowy </strong>autorzy ograniczają się natomiast do stwierdzenia, że jest to „mowa ludności wiejskiej poszczególnych regionów kraju” [DiGP 30]. </p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">W związku z taką definicją dialektu wyróżnia się: dialektologię ludową, zajmującą się opisem dialektów ludowych, oraz dialektologię miejską, której przedmiotem są dialekty (gwary) miejskie, oraz
            dialektologię społeczną (środowiskową), badającą gwary środowiskowe, zawodowe itp. Niekiedy wyodrębnia się również dział badań dialektologicznych koncentrujący się na opisie dialektów polonijnych i analizie polskich cech gwarowych
            występujących w idiolektach przedstawicieli zbiorowości polonijnych. </p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">Tak szerokie ujęcie dialektologii nie przyjęło się jednak na gruncie polskim, a za dyscyplinę naukową, której przedmiotem opisu są odmiany środowiskowo-zawodowe (socjolekty i profesjolekty) oraz
            język Polonii (ale nie polszczyznę kresową), uważa się socjolingwistykę. </p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">Dialektologię definiuje się więc jako naukę dialektach i gwarach ludowych czy ogólniej o języku mieszkańców wsi. Włącza się też obecnie badania nad polszczyzną kresową. Nie oznacza to jednak, że
            jest ona tak samo (i była w przeszłości) rozumiana. </p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">Szybkie przeobrażenia, które dokonują się współcześnie na wsi, pociągają za sobą również zmiany w zakresie języka. Przemiany struktury wykształcenia i zatrudnienia mieszkańców wsi, związany z tym
            zanik stosunkowo jednolitej kiedyś warstwy chłopskiej, wpływ mediów, zmiany standardu życia na wsi, łatwiejszy dostęp do oświaty i kultury – wszystkie te czynniki spowodowały, że dziś nie można już mówić o gwarze jako jedynym sposobie
            komunikowania się ludności wiejskiej. </p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">Wielu dialektologów mówi więc o języku wsi [Kąś, Kurek 2001, 440] czy języku mieszkańców wsi [Sierociuk 2007]. Podkreśla się też zjawisko stosowania przez mieszkańców wsi wymiennie języka
            ogólnopolskiego i gwary w różnych sytuacjach komunikacyjnych (zob. więcej w części zatytułowanej: <u>Jaki jest dziś język wsi?</u>). Istotny jest fakt, że wiele osób – przedstawicieli młodego pokolenia z wyższym czy średnim wykształceniem
            świadomie kultywuje gwarę jako język swojego regionu – „małej ojczyzny”, stanowiący jeden z elementów tożsamości regionalnej. Zmiany te sprawiają, że współcześnie nie można już gwary definiować tak samo, jak jeszcze stosunkowo niedawno to
            czyniono w drugiej połowie XX wieku. </p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">W związku z tym w definicji gwary należałoby uwzględnić te zjawiska i określić ją następująco:</p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify"><strong>Gwara</strong> ludowa to mówiony wariant terytorialny (lokalny) języka narodowego, używany tylko na pewnym stosunkowo niewielkim terenie; jedna z odmian języka używana przez mieszkańców
            wsi, ukształtowana kiedyś w obrębie warstwy chłopskiej, podrzędna w stosunku do dialektu. Różni się ona wymową, cechami gramatycznymi (morfologicznymi, składniowymi) i słownictwem od języka ogólnego. W niedalekiej jeszcze przeszłości była
            to odmiana terytorialno-socjalna, czyli taka, której używano na pewnym obszarze i tylko w określonej warstwie społecznej – chłopskiej. </p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">Wielu badaczy zwraca dziś uwagę, że nie wystarcza tradycyjne widzenie przedmiotu badań dialektologii [Handke 1986, Kurek 1997, Kąś, Kurek 2001, Okoniowa 2003, Sierociuk 2007] ze względu na
            zmiany, jakie zaszły i ciągle zachodzą w społecznościach wiejskich. Przedmiotem badań staje się więc już nie tylko gwara, ale ogólnie język mieszkańców wsi i współczesna sytuacja językowa wsi, w tym również zachodzące zmiany językowe,
            badania zróżnicowania socjalnego środowisk wiejskich, unifikacji i zanikania gwar [Handke 1986, Kurek 1997, Pelcowa 1998, Zagórski 2001, Sierociuk 2007]. </p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">Najpełniej przedmiot badań współczesnej dialektologii przedstawiła Halina Pelcowa [2002, 390-391] w postaci wykazu zagadnień, którymi winni się zająć dialektolodzy. Uznała, że należałoby najpierw
            dokończyć opis tych podsystemów gwar, którym dotąd poświęcono zbyt mało uwagi (np. słowotwórstwu czy składni), a następnie badać:</p>
          <ol>
            <li>
              <p style="line-height: 150%" align="justify">wpływ przemian społecznych i cywilizacyjnych ostatnich lat na mowę mieszkańców wsi;</p>
            </li>
            <li>
              <p style="line-height: 150%" align="justify">zachowania językowe użytkowników gwary w określonych sytuacjach komunikacyjnych z uwzględnieniem takich czynników pragmalingwistycznych, jak: miejsce rozmowy, typ sytuacji (oficjalna –
                nieoficjalna), tematyka wypowiedzi; </p>
            </li>
            <li>
              <p style="line-height: 150%" align="justify">różnice pokoleniowe (z uwzględnieniem przyczyn pozostawania niektórych cech i form gwarowych w języku mieszkańców wsi i reakcji na nowe słownictwo i nowe desygnaty);</p>
            </li>
            <li>
              <p style="line-height: 150%" align="justify">procesy integracji i interferencji językowej oraz mechanizmy prowadzące do dezintegracji gwary;</p>
            </li>
            <li>
              <p style="line-height: 150%" align="justify">wariantywność form we wszystkich podsystemach języka i różne jej aspekty, ujmowane w przekroju społecznym, pokoleniowym, terytorialnym;</p>
            </li>
            <li>
              <p style="line-height: 150%" align="justify">świadomość językową mieszkańców wsi i wartościowanie gwary;</p>
            </li>
            <li>
              <p style="line-height: 150%" align="justify">kompetencję językową i komunikacyjną użytkowników gwar i mieszkańców wsi posługujących się innymi odmianami polszczyzny;</p>
            </li>
            <li>
              <p style="line-height: 150%" align="justify">parafrazy ludowe, które pozwalają na badanie obrazu językowego i kulturowego wsi;</p>
            </li>
            <li>
              <p style="line-height: 150%" align="justify">połączony z językowym aspekt kulturowo-obyczajowy i wierzeniowy, uwzględniający specyfikę „małej ojczyzny”.</p>
            </li>
          </ol>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">Wspomnieć tu jeszcze należy na zakończenie syntetycznego przeglądu stanowisk dotyczących ujmowania dialektologii i jej przedmiotu o ugruntowanym w nauce polskiej rozróżnieniu dialektologii
            opisowej i historycznej. W obrębie dialektologii ze względu na to, czy przedmiotem badań są gwary współczesne, czy też ich stan w przeszłości, wyróżnia się: dialektologię opisową (synchroniczną) i historyczną (diachroniczną). </p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">Różnice między nimi wynikające z przedmiotu, celu i metod badań przedstawia poniższa tabela. </p>
          <p style="text-indent: 1.25cm; line-height: 150%" align="justify">&nbsp;</p>
          <table border="1" cellspacing="0" cellpadding="7" width="100%" bordercolor="#000000">
            <tbody>
              <tr valign="top">
                <td width="24%">
                  <p align="justify">&nbsp;</p>
                </td>
                <td width="34%">
                  <p align="justify"><strong>Dialektologia opisowa</strong></p>
                </td>
                <td width="42%">
                  <p align="justify"><strong>Dialektologia historyczna</strong></p>
                </td>
              </tr>
              <tr valign="top">
                <td width="24%">
                  <p align="justify">Przedmiot badań</p>
                </td>
                <td width="34%">
                  <p align="justify">dialekty współczesne</p>
                </td>
                <td width="42%">
                  <p align="justify">dialekty staropolskie</p>
                </td>
              </tr>
              <tr valign="top">
                <td width="24%">
                  <p align="justify">Cel badań</p>
                </td>
                <td width="34%">
                  <p align="justify">opis dialektów dzisiejszych</p>
                </td>
                <td width="42%">
                  <p align="justify">rekonstrukcja staropolskiego zróżnicowania dialektalnego</p>
                </td>
              </tr>
              <tr valign="top">
                <td width="24%">
                  <p align="justify">Metody badań</p>
                </td>
                <td width="34%">
                  <p align="justify">bezpośrednia obserwacja mówionych współczesnych gwar ludowych </p>
                </td>
                <td width="42%">
                  <p align="justify">metoda filologiczna lub retrospektywna, albo obie te metody łącznie, bazuje jednak głównie na dawnych źródłach pisanych</p>
                </td>
              </tr>
            </tbody>
          </table>
          <p style="text-indent: 1.25cm; line-height: 150%" align="justify">&nbsp;</p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">Warto podkreślić, że niekiedy opozycję stanowią tylko terminy <em><strong>dialektologia</strong></em> – <em><strong>dialektologia historyczna</strong></em>, co świadczy o najbardziej w polskim
            językoznawstwie zakorzenionym rozumieniu dialektologii jako nauki synchronicznej zajmującej się opisem współczesnych dialektów ludowych<strong>. </strong>Dialektologia historyczna jest obecnie pojmowana bardziej jako subdyscyplina
            historii języka niż dialektologii. </p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify"><strong>Dialektologia opisowa</strong> rozumiana tradycyjnie zajmuje się zatem opisem współczesnego zróżnicowania terytorialnego dialektów ludowych, opisem ich systemów językowych (cech
            dialektalnych i gwarowych) oraz ich wzajemnych relacji. Dialektologia opisowa za podstawę swych analiz przyjmuje źródła audialne (nagrania) i graficzne (zapisy tekstów gwarowych), dąży do ukazania zróżnicowania terytorialnego i językowego
            dialektów ludowych w postaci map i wykresów. </p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify"><u><strong>Metody dialektologii opisowej</strong></u><strong> </strong>mają zatem charakter empiryczny, ponieważ przedmiot badań jest bezpośrednio dostępny. Podstawowe znaczenie mają nagrania i
            zapisy tekstów gwarowych, które powinny wiernie oddawać idiolekty osób posługujących się dialektami (gwarami). Z tych względów w zbiorach tekstów gwarowych stosuje się pisownię fonetyczną. Teksty gwarowe powinny odzwierciedlać wszystkie
            cechy dialektalne (a więc <em>parole</em>), a nie tylko cechy najważniejsze, interpretowane systemowo (<em>langue</em>), ponieważ dopiero na podstawie ilościowej analizy wszystkich cech można wyodrębnić empirycznie cechy najważniejsze.
            Druga technika badawcza polega na rejestrowaniu materiału gwarowego według kwestionariuszy dialektologicznych (dotyczących cech fonetycznych, morfologicznych, właściwości składniowych i zróżnicowania słownictwa). Ta metoda dialektologii
            opisowej ma punkty wspólne z metodą ankietową stosowaną w socjologii i socjolingwistyce. Trzecia metoda sprowadza się do sporządzania map językowych, dzięki czemu ukazuje się geograficzne zróżnicowanie cech dialektalnych w postaci atlasów
            językowych (gwarowych). Materiał wyekscerpowany z tekstów gwarowych, bądź uzyskany metodą kwestionariuszową, może być opracowany leksykograficzne w postaci słowników gwarowych. Podstawą syntetycznych ujęć dialektów pol. są monografie
            gwarowe, zawierające opisy poszczególnych gwar i dialektów (zob. <u>Jak badamy gwary?</u>).</p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">Rozwój dialektologii historycznej przypada głównie na pierwszą połowę XX wieku. Jak określił to znakomity historyk języka polskiego, Witold Taszycki, przedmiot dialektologii historycznej to
            rozważania „na temat historii zarówno oddzielnych zjawisk dialektycznych, jak i mniejszych i większych ich zespołów w ramach jednego, kilku lub nawet wszystkich dialektów” [Taszycki 1956, 60]. </p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify"><u><strong>Metody dialektologii historycznej </strong></u>są zróżnicowane. Dialektologia historyczna w swoich badaniach posługuje się dwiema podstawowymi metodami rekonstrukcji
            historycznodialektalnej, tj.: </p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">a) metodą filologiczną (analiza językowa zabytków), </p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">b) metodą retrospekcji (wnioskowanie na podstawie zjawisk typowych dla współczesnych gwar ludowych). </p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">Podstawa metody filologicznej to źródła pisane, w których zarejestrowane są cechy dialektalne bądź występują uwagi o dialektyzmach. Te dane stanowią materiał do odtwarzania historycznego układu
            terytorialnego dialektów. </p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">Językoznawcy – historycy języka i dialektolodzy w różnym stopniu stosują obie wymienione metody, a dyskusja nad ich zakresem stosowania przypadła głównie na lata 40.-50. XX
            wieku<sup><a name="sdfootnote1anc" href="#sdfootnote1sym" title="sdfootnote1anc"><sup>1</sup></a></sup>. Kazimierz Nitsch – twórca dialektologii polskiej uważał, że należy w tego typu badaniach dać „pierwszeństwo wnioskom wyciągniętym z
            zestawienia bezpośrednich faktów językowych dzisiejszych z badaniami historycznej antropogeografii” [Nitsch 1948, 121]. Cytowany już wyżej Stanisław Urbańczyk także podkreślał znaczenie metody retrospekcji, gdy w 1953 r., kiedy dialekty
            ludowe funkcjonowały jeszcze w szerokim zakresie i były stosunkowo dobrze zachowane, stwierdzał: „znajomość gwar pozwala umieścić fonetyczną stronę dawnego języka na właściwym tle. (…) Kto chce usłyszeć, jak mówili wielcy pisarze złotego
            wieku i ich ówcześni czytelnicy, powinien wyjechać na wieś, przede wszystkim wielkopolską i małopolską” [Urbańczyk 1953, 246]. Na wtórność i niekiedy zawodność stosowania tej metody w badaniach wskazywał wspomniany wyżej badacz dziejów
            polszczyzny, Witold Taszycki, który konstatował: „bardzo niewystarczająca i zawodna w badaniach historycznodialektalnych jest metoda retrospekcji. (...) Ograniczenie się do tej metody badawczej sprawia, że przy jej stosowaniu zubożamy
            zasób wiadomości, jakie byśmy chcieli uzyskać na temat osobliwości dawnych dialektów polskich czy też historii takiego lub innego zjawiska dialektycznego w dzisiejszym języku ludowym spotykanego” [Taszycki 1956, 67]. Jego zdaniem
            „...metody pracy, na jakich dialektologia historyczna ma się opierać: winny być takie same, których używa gramatyka historyczna” [tamże, 61].</p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">Obaj znakomici badacze różnili się też w ocenie źródeł historyczno-dialektalnych. Według Kazimierza Nitscha podstawowa baza źródłowa dla poznania odmian terytorialnych w przeszłości to –
            XX-wieczne dialekty ludowe (teksty staropolskie to wg niego źródło „wartościowe, ale niezbyt obfite i rzadko kiedy zupełnie pewne”, krytycznie też odnosił się do dawnych wypowiedzi o ówczesnych dialektyzmach). Witold Taszycki natomiast za
            główne źródło wiedzy o polskich dialektach w przeszłości uznawał staropolskie teksty pisane i ówczesne opinie o dialektyzmach, a cechy współczesnych mu (lata 50.-60. XX w,) dialektów ludowych traktował&nbsp;jedynie pomocniczo, jako źródło
            tylko inspirujące i orientujące w tym, co było kiedyś.</p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">Oprócz analizy filologicznej dialektologia historyczna posługuje się – w mniejszym stopniu – także innymi metodami, zbliżonymi do tych, które stosuje się w gramatyce historycznej języka
            polskiego. Są to: 1) metoda historyczno-porównawcza, 2) metoda rekonstrukcji wewnętrznej. Metoda historyczno-porównawcza sprowadza się do wyboru starszego elementu spośród cech (składników) różnych dialektów ze sobą spokrewnionych. Metoda
            rekonstrukcji wewnętrznej zmierza do ustaleń, który z dwóch procesów (zjawisk, elementów) jest wcześniejszy chronologicznie, np. jeśli <em>ř</em> stpol. <em>r’</em> nie ulega mazurzeniu, to oznacza to, że mazurzenie było wcześniejsze niż
            proces utożsamiania się <em>ř</em> i <em>ż</em>, które mazurzeniu podlega (<em>zaba</em>, <em>moze</em> = żaba, może, ale <em>řeka</em>, <em>moře</em> = rzeka, morze). Dialektologia historyczna spożytkowuje również dla swych celów teorię
            falową, według której każda zmiana językowa powstaje w określonym punkcie geograficznym i rozchodzi się z niego we wszystkich kierunkach po obszarze zajętym przez nosicieli danego języka. Teoria ta stanowi podstawę geografii
            lingwistycznej (językowej); pozwala również ustalać chronologię zjawisk, przyjmuje się bowiem, że cechy występujące na peryferiach – a niewystępujące w jego centrum – są archaizmami peryferycznymi, tzn. są chronologicznie wcześniejsze.
            Takim archaizmem peryferycznym jest np. akcent inicjalny w gwarze podhalańskiej i spiskiej wobec paroksytonicznego w pozostałych dialektach polskich.</p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">Niezależnie od różnych opinii obie podstawowe metody badawcze w połączeniu ze sobą wraz z metodami pomocniczymi pozwoliły na stosunkowo dobre poznanie przeszłości polskich dialektów. Stąd też
            ogólne wiadomości o szesnastowiecznych dialektach są w miarę pewne. Ustalone zostały podstawowe cechy je różnicujące, a także cechy wówczas powszechne. </p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">Pojęcie dialektologii, jej celów i metod zatem – jak wynika z powyższego krótkiego przeglądu – zmieniało się. W badaniach dialektologicznych można wyróżnić kilka nurtów (kierunków), które
            różnicują się chronologicznie. „Początkowo tryumfy święciła dialektologia retrospektywna skierowana ku przeszłości. W drugiej połowie obecnego stulecia (tj. XX w. – HK) coraz większe znaczenie zaczęła zyskiwać dialektologia synchroniczna
            stosująca metody socjolingwistyczne. W końcu dyscyplina ta łączy się dziś z etnolingwistyką i lingwistyką kulturową, tworząc splot interdyscyplinarny. Jest to więc przykład ewolucji nauki, która musi ulegać przemianom wraz ze zmianami,
            jakie zachodzą w zewnętrznej rzeczywistości” [Rzetelska-Feleszko 2002, 109]. Więcej o metodologii badań dialektologicznych i kierunkach dialektologii: zob. <u>Jak badamy i opisujemy gwary</u>?</p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">&nbsp;</p>
          <h2 class="western">Literatura</h2>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">Dejna Karol, 1978, <em>Główne problemy dialektologii polskiej</em>, „Sprawozdania z Czynności i Posiedzeń ŁTN” XXXII, nr 2, Łódź, s. 1-10.</p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">Dejna Karol, 1993, <em>Dialekty polskie</em>, wyd. 2, przejrzane i poprawione, Wrocław-Warszawa-Kraków.</p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">Dejna Karol, 1998, <em>Gwara i jej stosunek do innych odmian języka ogólnonarodowego</em>, [w:] <em>Teoretyczne, badawcze i dydaktyczne założenia dialektologii</em>, pod red. S. Gali, Łódź, s.
            13-22. </p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">Dejna Karol, 1984, <em>W sprawie tzw. dialektów kresowych, </em>„Język Polski” LXIV, s. 51-57.</p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">Doroszewski Witold, 1962 (1957), <em>Dialektologia a metoda historyczno-porównawcza, </em>(pierwodruk 1957), przedruk [w:] <em>Studia i szkice językoznawcze, </em>Warszawa 1962, s.449-458.</p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">Doroszewski Witold, 1962 (1935), <em>O statystyczne przedstawienie izoglos, </em>(pierwodruk 1935), przedruk [w:] <em>Studia i szkice językoznawcze, </em>Warszawa 1962, s. 380-392.</p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">Doroszewski Witold, 1953, <em>Przedmiot i metody dialektologii, </em>„Poradnik Językowy” 1953, z. 1, s. 1-8, z.2, s. 1-7, z. 3, s. 2-10, z. 4, s. 4-12.</p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">Dubisz Stanisław, 2001, <em>Wiedza o współczesnych gwarach w badaniach z zakresu historii języka, </em>[w:] <em>Gwary dziś 1. Metodologia badań, </em>pod redakcją Jerzego Sierociuka, Poznań,
            s.7-15.</p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">DiGP - Dubisz Stanisław, Karaś Halina, Kolis Nijola, 1995, <em>Dialekty i gwary polskie. Leksykon Omegi</em>, Warszawa (skrót: DiGP).</p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">Dunaj Bogusław, 1996, <em>Przedmiot i kierunki badań dialektologicznych</em>, [w:] „Studia dialektologiczne” I, pod red. B. Dunaja i J. Reichana, Kraków, s. 21-29</p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">EJP - <em>Encyklopedia języka polskiego</em>, 1991, pod red. S. Urbańczyka, Wrocław, (hasła: dialekt, dialektologia), (skrót: EJP).</p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">STJ - Gołąb Zbigniew, Heinz Adam, Polański Kazimierz, 1968, <em>Słownik terminologii językoznawczej</em>, Warszawa. </p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">Handke Kwiryna, 1986, <em>Dialektologia i inne nauki, </em>„Acta Universitatis Lodziensis. Folia Linguistica” 12, s. 37-46.</p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">Handke Kwiryna, 1993, <em>Terytorialne odmiany polszczyzny</em>, [w:] <em>Encyklopedia kultury polskiej XX wieku</em>, t. 2. <em>Współczesny język polski</em>, pod red. J. Bartmińskiego, Wrocław,
            s. 191-211</p>
          <p style="line-height: 150%">Kąś Józef, Kurek Halina, 2001, <em>Język wsi, </em>[w:] <em>Najnowsze dzieje języków słowiańskich. Język polski, </em>pod red. S. Gajdy, Opole 2001, s. 440-459.</p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">Kość Józef, 2003, <em>Kazimierza Nitscha i Witolda Taszyckiego koncepcje rekonstrukcji historycznodialektalnej, </em>[w:] <em>Język polski. Współczesność. Historia, </em>IV, pod red. W.
            Książek-Bryłowej, H. Dudy, Lublin, s. 269-284.</p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">Kowalikowa Jadwiga, <em>O nowy wymiar dialektologii i dialektów w edukacji i w badaniach, </em>[w:] <em>Dialektologia jako dziedzina językoznawstwa i przedmiot dydaktyki, </em>pod red. S. Gali,
            Łódź 2002. s. 243-250.</p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">Kupiszewski Władysław, 2002, <em>Jeszcze o metodzie statystycznej Witolda Doroszewskiego, </em>[w:] „Studia Dialektologiczne” II, pod red. J. Okoniowej i B. Dunaja, Kraków, s. 67-72.<em> </em>
          </p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">Kurek Halina, 1997, <em>Tradycje badań dialektologicznych a przemiany językowe</em> [w:] <em>Tradycje badań dialektologicznych w Polsce</em>, pod red. H. Sędziak, Olsztyn, s. 129-133.</p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">Kurzowa Zofia, 1985, <em>O polskich dialektach kresowych, </em>„Język Polski” LXV, s. 99-108.</p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">Lubaś Władysław, 1983, <em>Dialektologia miejska. Przedmiot. Zakres. Metoda</em>, Język Polski 63, z. 4-5, s. 268-284.</p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">Nitsch Kazimierz, 1957, <em>Dialekty języka polskiego</em>, Wrocław.</p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">Nitsch Kazimierz, 1948, <em>Co to jest dialektologia historyczna?, </em>BPTJ 1958, VIII, s. 119-122; przedruk:<em> </em>[w:] tegoż, <em>Wybór pism polonistycznych, </em>t. IV: <em>Pisma
              dialektologiczne, </em>Wrocław-Kraków 1958, s. 253-254.</p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">Nitsch Kazimierz, 1958, <em>Co wiemy naprawdę o dialektach ludowych XVI wieku?, </em>[w:] tegoż, <em>Wybór pism polonistycznych, </em>t. IV: <em>Pisma dialektologiczne, </em>Wrocław-Kraków, s.
            387-406.</p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">Okoniowa Joanna, 2002a, <em>Dialektologia na usługach prac historycznojęzykowych i porównawczych,</em> [w:] „Studia Dialektologiczne” II, pod red. J. Okoniowej i B. Dunaja, Kraków, s. 81-87.<em>
            </em></p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">Okoniowa Joanna, 2002, <em>Zmiany w pojmowaniu dialektu i dialektologii</em>, [w:] <em>Dialektologia jako dziedzina językoznawstwa i przedmiot dydaktyki</em>, pod red. S. Gali, Łódź, s. 373-378.
          </p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">Pelcowa Halina, 2002, <em>Dialektologia wobec wyzwań XXI wieku, </em>[w:] <em>Dialektologia jako dziedzina językoznawstwa i przedmiot dydaktyki</em>, pod red. S. Gali, Łódź, s. 383-392.</p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">Pelcowa Halina, 1998, <em>Zmiany językowe jako problem badawczy współczesnej dialektologii</em>, [w:] <em>Teoretyczne, badawcze i dydaktyczne założenia dialektologii</em>, pod red. S. Gali, Łódź
            1998, s. 105-117.</p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">Rzetelska-Feleszko Ewa, 2002, <em>Spojrzenie byłego dialektologa</em>, [w:] „Studia Dialektologiczne” II, pod red. J. Okoniowej i B. Dunaja, Kraków 2002, s. 105-109.</p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">Sierociuk Jerzy, 2005, <em>Problemy współczesnej dialektologii</em>, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego” LXI, Kraków, s. 67-76.</p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">Sierociuk Jerzy, 2007, <em>Język mieszkańców wsi</em> czy <em>gwara</em>?<em> Problem nie tylko teoretyczny</em>, „Prace Filologiczne” LII, 2007, s. 527-534.</p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">Smułkowa Elżbieta, 2002, <em>Pogranicze językowe jako przedmiot badań dialektologii, </em>[w:] „Studia Dialektologiczne” II, pod red. J. Okoniowej i B. Dunaja, Kraków 2002, s. 89-103.</p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">Witold Taszycki, 1956, <em>Co to jest dialektologia historyczna?, </em>ZNUJ 9. Filologia nr 2. Prace Językoznawcze, s. 59-71; przedruk: tegoż, <em>Rozprawy i studia polonistyczne. </em>T. II,
            <em>Dialektologia historyczna i problem pochodzenia polskiego języka literackiego, </em>Wrocław – Kraków – Warszawa 1961.</p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">Stanisław Urbańczyk, 1953, <em>Jaką polszczyzną mówił Jan Kochanowski i jego rówieśnicy? </em>(pierwodruk 1953),<em> </em>przedruk [w:] tegoż, <em>Prace z dziejów języka polskiego, </em>Wrocław..
            1979. </p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">Taszycki Witold, 1956, <em>Co to jest dialektologia historyczna</em>?, [w:] „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego”, Filologia, z. 2., s. 59-71.</p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">Urbańczyk Stanisław, 1983, <em>Zarys dialektologii polskiej</em>, Warszawa.</p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">Walczak Bogdan, 2001, <em>Dialektologia a językoznawstwo historyczne, </em>[w:] <em>Gwary dziś 1. Metodologia badań, </em>pod redakcją Jerzego Sierociuka, Poznań, s. 17-23. </p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">Zagórski Zygmunt, <em>O różnych metodach badań dialektologicznych, </em>[w:] <em>Gwary dziś. 1. Metodologia badań, </em>pod red. Jerzego Sierociuka, Poznań 2001, s. 25-31.</p>
          <p style="line-height: 150%; widows: 0; orphans: 0" align="justify">Zagórski Zygmunt, <em>Gwara z punktu widzenia teoretycznego i praktycznego</em>, [w:] <em>Teoretyczne, badawcze i dydaktyczne założenia dialektologii</em>, Łódź 1998, s.
            23-29.</p>
          <p style="line-height: 150%" align="justify">&nbsp;</p>
          <div id="sdfootnote1">
            <p class="sdfootnote"><a name="sdfootnote1sym" href="#sdfootnote1anc" title="sdfootnote1sym">1</a> Przebieg tej dyskusji szczegółowo referuje Józef Kość [Kość 2003].</p>
          </div>
        </td>
      </tr>
      <tr>
        <td align="left" colspan="2">
          <a href="?l1=podstawy-dialektologii&amp;l2=definicja-dialektologii" class="readon">
							Wersja skrócona</a>
        </td>
      </tr>
    </tbody>
  </table>
  <span class="article_seperator">&nbsp;</span>
  <table align="center" style="margin-top: 0px;width:1px;height:1px;visibility:hidden;">
    <tbody>
      <tr>
        <th class="pagenav_next">
        </th>
      </tr>
    </tbody>
  </table>
</form>

Text Content

 

 

 

Podstawy dialektologii | Definicja dialektologii, jej przedmiot, zadania i
podstawowe terminy


1.1. DEFINICJA DIALEKTOLOGII, JEJ PRZEDMIOT, ZADANIA I PODSTAWOWE TERMINY

Halina Karaś   

Dialektologia (grec. diálektos ‘sposób mówienia’ + grec. logos ‘słowo, nauka’)
to klasyczna autonomiczna dziedzina językoznawstwa mająca swoisty przedmiot
badań, własną metodologię, bogatą tradycję i znaczący dorobek [por. Kowalikowa
2002, 243]. Mimo tego nie ma pełnej zgodności co do jej przedmiotu badań ani
terminologii, co może się wiązać z jej rozległymi merytorycznymi i
metodologicznymi powinowactwami, m.in. z historią i kulturą języka, pragma- i
socjolingwistyką [por. Walczak 2001, 23]. Dialektologia to – jak sama nazwa
wskazuje – nauka o dialektach, ale w zależności od rozumienia tego podstawowego
terminu definiuje się ją nieco inaczej [por. Dunaj 1996, Okoniowa 2002]. Na
sposób jej widzenia wpływają też współczesne dynamiczne zmiany
społeczno-ekonomiczne i kulturowe, które sprawiają, że modyfikacji podlega
zarówno przedmiot badań dialektologii, jak i jej cele oraz metody badań i opisu.
Dialektologia – jak to podkreśla Kwiryna Handke – ma specjalny charakter i
szczególne miejsce w językoznawstwie, nie jest tylko jego działem, ale winna być
rozumiana szerzej, jako część językoznawstwa, mająca dużą samodzielność, „opartą
na specyfice przedmiotu i metod oraz na rozległości zakresu badań, a także na
rozbudowanych, sobie tylko właściwych stosunkach z innymi naukami” [1986, 45].
Dialektologia musi bowiem w dużym stopniu uwzględniać – oprócz czynników
wewnętrznojęzykowych – także zewnętrznojęzykowe oraz pozajęzykowe.

Tradycje dialektologii polskiej sięgają połowy XIX w., kiedy to jej powstanie i
rozwój wiązały się z zainteresowaniami ludowością w okresie romantyzmu, z
polityczno-społecznymi programami „pracy u podstaw” w okresie pozytywizmu, czy
też z młodopolską ludomanią. W tym czasie dialektologia rozwijała się w ścisłym
związku z badaniami etnograficznymi (kultury ludowej) i folklorystycznymi.

Klasyczna definicja dialektologii sformułowana przez Kazimierza Nitscha [Nitsch
1957, 7] – twórcę polskiej dialektologii: „dialektologia (...) zajmuje się
przeważnie tylko dzisiejszą geografią języka”; podkreślała przede wszystkim
aspekt geograficzny (terytorialny) badań. Podobne ujęcia dominowały w pracach z
II połowy XX wieku, np. w Encyklopedii języka polskiego zamieszczono lakoniczne
określenie: „Dialektologia zajmuje się geograficznym zróżnicowaniem języka, a
więc badaniem i naukowym opisem dialektów i gwar, tj. mowy ludności wiejskiej”
[EJP 1991, 65].

Z tym ujęciem dialektologii wiąże się rozumienie dialektu i gwary jako mowy
ludności wiejskiej, chłopskiej. O różnicach w ich rozumieniu przekonują
przytoczone niżej określenia dialektu, które są sobie bliskie, ale nacisk
położono na nieco inne elementy definicyjne.

W Encyklopedii języka polskiego – kompendium wiedzy polonistycznej – czytamy:
„dialekt to mowa ludności wiejskiej pewnej dzielnicy kraju różniąca się od
języka ogólnonarodowego i innych dialektów swoistymi cechami, głównie
fonetycznymi i leksykalnymi, mającymi zwykle genezę w odległej przeszłości,
sięgającej nawet okresu plemiennego” [EJP, 1991].

Podobna definicja znajduje się w Słowniku terminologii językoznawczej: „dialekt
to „odmiana języka ogólnonarodowego wyróżniająca się pewnymi cechami
fonetycznymi lub fonologicznymi i leksykalnymi, rzadziej morfologicznymi i
składniowymi, używana na określonym terytorium i przez określoną warstwę
społeczną (np. chłopską)” [Gołąb, Heinz, Polański 1968].

Podobnie definiowano gwarę, zaznaczając tylko różnice jej zasięgu wobec
dialektu: „Gwara – mowa ludności wiejskiej z niewielkiego terytorium, przeważnie
z kilku lub kilkunastu wsi, różniąca się od języka ogólnego i mowy sąsiednich
okolic pewnymi cechami, głównie fonetycznymi i leksykalnymi, podrzędna w
stosunku do dialektu” [EJP 105] czy wcześniejsze określenie Karola Dejny: „Gwara
– mowa chłopów danej okolicy kraju, różniąca się od innych gwar szeregiem cech
gwarowych” (Dejna 1993, 12). W definicjach tych akcentowany jest czynnik
socjologiczny („mowa chłopów”, „mowa ludności wiejskiej”) oraz geograficzny
(ograniczenie do niewielkiego obszaru), a także podrzędność gwary w stosunku do
dialektu.

Gwara jest terminem podrzędnym w stosunku do dialektu, niemniej jednak potocznie
w ogólniejszym znaczeniu to w ogóle mowa wiejska. Należy o tym pamiętać, gdyż w
wielu pracach dialektologicznych, podobnie jak i w pracach twórcy dialektologii
polskiej, terminów dialekt – gwara używa się wymiennie (por. np. dialekt
podhalański – gwara podhalańska), mimo podejmowanych prób ścisłego ich
rozgraniczenia [por. np. Dejna 1998].

Historyczno-socjologiczne ujmowanie dialektu i przedmiotu badań dialektologii
znajduje się w pracach Witolda Doroszewskiego, według którego: „Dialekt jest to
mowa miejscowości niezajmującej na obszarze pewnego państwa lub narodu
stanowiska dominującego pod względem kulturalno-politycznym” [Doroszewski 1953].
Badacz stwierdza, że różnice między pojęciem nadrzędnym, jakim jest język, a
podrzędnym, jakim jest dialekt sprowadzają się do faktów natury
historyczno-społecznej. Jego zdaniem: „Problematyka dialektologii jest (...) na
wskroś socjologiczna – zarówno w zakresie podstawowych pojęć, jak w każdym
szczegółowym fakcie, z którym ma do czynienia dialektolog” [Doroszewski 1953 I,
2]. W konkluzji stwierdza: „Przedmiotem dialektologii jest badanie dialektów i
procesów ich historycznej integracji z językami narodowymi” [Doroszewski 1953
IV, s. 6]. Podkreśla również, iż centralny punkt problematyki dialektologicznej
stanowi zagadnienie stosunku mowy jednostkowej do mowy środowiska. Na
traktowaniu tego punktu jako centralnego oparta jest metoda ilościowa. W innej
pracy wyraźnie mówi: „Dialektologia jest badaniem mowy jednostek: w każdej mowie
jednostkowej stwierdzamy współistnienie elementów różnorodnych i chwiejność w
ich zakresie. Poprzez chwiejność fonemów (dźwięków mowy) dają się dostrzec
tendencje artykulacyjne – dziedzictwo dawnych wspólnot językowych. Stopień
natężenia tych tendencji i ich względną wagę historyczną można mierzyć za pomocą
metody, której przedstawieniu poświęcony jest niniejszy artykuł” [Doroszewski
1962 (1935), 380]. Tę definicję dialektologii rozwija, uzupełniając ją o aspekt
geograficzny i statystyczny, w kolejnym artykule, gdzie stwierdza:
„Dialektologię można określić jako badanie mowy jednostek dokonywane w skali
masowej i z uwzględnieniem momentów geograficznych” [Doroszewski 1962 (1957),
451].

Inną definicję dialektu o charakterze genetyczno-systemowym i w związku z tym
dialektologii proponuje Karol Dejna, według którego: „dialekt to odmiana języka
etnicznego, odznaczającego się zespołem cech dialektalnych, czyli innowacji w
rozwoju tego języka, wytworzonych i upowszechnionych w obrębie chłopskiej
zbiorowości zamieszkującej ograniczoną część terytorium etnicznego.” [Dejna
1984, 55] czy w innym miejscu: „dialekt, który pojmujemy jako typ języka
odznaczający się zespołem cech dialektalnych, jakie koncentrują się na pewnej
części terytorium językowego oraz współdecydują o wyodrębnieniu się etniczne
grupy ludnościowej od jej pobratymców. Dialekt przeto jest zmienioną w zakresie
danego zespołu cech dialektalnych częścią języka etnicznego” [Dejna 1993, 14].

Najnowsze określenie gwary autorstwa Karola Dejny brzmi następująco: „Gwara to
odmiana języka ogólnonarodowego (etnicznego), pojmowanego w duchu
strukturalistycznego pojęcia „langue”, które rozumiemy jako społecznie
wytworzony i uznany, wspólny wszystkim członkom, warstwom i grupom danej
społeczności językowej, przekazywany z pokolenia na pokolenie, abstrakcyjny
system fonologiczno-gramatyczny, a zatem zespół norm, będących dyrektywami
stosowania tego systemu przy tworzeniu komunikatów językowych (tekstów) w toku
porozumiewania się za pomocą znaków językowych (wyrazów)” [Dejna 1998, 14].

Dialekt natomiast – według Karola Dejny – „nie jest odrębnym od gwary tworem
językowym, lecz umownym określeniem ugrupowania sąsiadujących ze sobą gwar o
określonym zespole jednorodnych, zazwyczaj nie występujących na terytorium
przyległego dialektu cech gwarotwórczych” [1998, 17]. Te cechy gwarotwórcze
badacz nazywa innowacjami dialektalnymi.

W tym strukturalistycznym ujęciu gwary nie podkreśla się już tak aspektu
socjologicznego jak poprzednio („mowa chłopów danej okolicy kraju, różniąca się
od innych gwar szeregiem cech gwarowych” [Dejna 1978, 1; 1993, 12]), choć
czynnik społeczny zostaje uwzględniony. Nacisk jednak kładzie na systemowość
gwary („system fonologiczno-gramatyczny”), co również przejawia się w jego
pracach, w których badacz koncentruje się na analizie zjawisk najbardziej
systemowych – fonetycznych i gramatycznych [Dejna 1993, Dejna 1998].
Dialektologia – w jego ujęciu – to zatem dziedzina, dział językoznawstwa, który
bada, opisuje gwary i ich zespoły zwane dialektami [Dejna 1998, 14].

Dla wyżej cytowanych definicji dialektu i gwary istotne są pojęcia: cecha
dialektalna i cecha gwarowa, które się pojawiają jako ważne ich składniki.

Cecha dialektalna to właściwość mowy użytkowników danego dialektu, różnicująca
go w porównaniu z językiem ogólnym lub innymi dialektami. Podstawą uznania faktu
językowego za cechę dialektalną jest powszechność jego występowania w
idiolektach reprezentujących ten dialekt. Cechy dialektalne składają się na
system językowy dialektu i decydują o jego odrębności bądź podobieństwie do
systemów innych dialektów. Wyróżniamy je, stosując metody badań statystycznych.
Cechy dialektalne występują we wszystkich warstwach strukturalnych systemu
językowego (fonetyka, fleksja, składnia, słowotwórstwo, leksykologia,
frazeologia). Ponieważ dialekty są odmianami języka ograniczonymi terytorialnie,
więc i cechy dialektalne mają ograniczony zasięg. Przedstawianiem graficznym ich
zasięgów w postaci wykresów na mapach zajmuje się dialektografia, geografia
lingwistyczna. Tradycyjnie wykresy cech dialektalnych dzielimy na trzy
podstawowe typy: izofony (fonetyka i fonologia), izomorfy (morfologia), izoleksy
(słownictwo).

W odniesieniu do polskich dialektów ludowych cechy dialektalne układają się w
trzy grupy [por. DiGP 1995, 23]:

I. Cechy ogólnodialektalne charakteryzujące większość dialektów ludowych, np.
samogłoski ścieśnione, spółgłoski protetyczne, skrócone formy wyrazowe – trza,
se = trzeba, sobie, alternacje w tematach słowotwórczych, sufiks  k w zaimkach
nieokreślonych (jakisik), przymiotniki dzierżawcze, zróżnicowanie słowotwórcze
nazwisk (nazw) żon i dzieci, wyrównania analogiczne w koniugacji czasowników
zakończonych na  eć,  yć, formy – pluralis maiestaticus i indykatywne
grzecznościowe formy w lmn., końcówka -ów w D. lmn. rzeczowników, nadmiar
zaimków anaforyczno-wskazujących, partykuła ano na początku wypowiedzeń).

II. Cechy dzielące dialekty ludowe na dwa kompleksy terytorialno-językowe lub
kilka zespołów (np. mazurzenie, fonetyka międzywyrazowa, uproszczenie grupy stř,
wymowa grupy śr, źr, zanik r  w prefiksie roz , iteratywny formant czasowników
-ować, sufiks rzeczownikowy -ak w funkcji tworzenia nazw istot młodych, końcówka
 ma w 1. os. lmn. czasu przeszłego, imiesłowy przysłówkowe w funkcji form. czasu
przeszłego, pełne formy przyimków we, ze).

III. Cechy charakteryzujące poszczególne dialekty i gwary ludowe (np. zmieszanie
wymowy i oraz y, zmiana ił → ył, podwajanie s, ś i dysymilacja tych grup
spółgłoskowych, depalatalizacja spółgłosek k’, g’, końcówka  i w 2. os. lp.
trybu rozkazującego, końcówka  ėge →  yge w D. lp. przymiotników).

Cecha gwarowa. Jeśli gwara traktowana jest jako wyodrębniająca się terytorialnie
i językowo część dialektu, to wtedy przez cechę gwarową należy rozumieć
właściwość mowy użytkowników danej gwary, różnicującą tę gwarę w porównaniu z
językiem ogólnym lub innymi gwarami i dialektami, np. gwarowe spiskie byf (←
bych) w porównaniu z małopolskim dialektalnym południowo-zachodnim byk (← bych)
i dialektalnym śląskim bych (zob. Aoryst). Jeśli natomiast terminy gwara i
dialekt traktowane są jako synonimy (por. Dialekt), to również pojęcie cechy
gwarowej jest tożsame z pojęciem cechy dialektalnej.

Omawiając przedmiot badań dialektologii, Karol Dejna stwierdza, że „kierunek
lingwistyki, określany dotąd tradycyjnym terminem dialektologia (...) interesuje
się szczególnie stanem, wzajemnymi stosunkami i pochodzeniem języków, którymi
mówią ugrupowania starego osadnictwa ludności wiejskiej, zamieszkującej
poszczególne regiony terytorium etniczno-językowego” [Dejna 1993, 11-12]. W
obrębie tego kierunku językoznawstwa wyróżnił dwa działy: dialektografię i
dialektologię, które scharakteryzował następująco:

Dialektografia bada i przedstawia opisowo, kartograficznie czy nawet w postaci
usystematyzowanych materiałów stan gwarowy, jaki w danym czasie panuje w
poszczególnych punktach względnie na większych obszarach terytorium językowego,
nie uwzględniając jednak przy tym genezy i ewolucji zróżnicowań językowych. Tak
rozumiana dialektografia odpowiada dialektologii opisowej.

Dialektologia wyjaśnia procesy różnicowania się cech językowych, bada ich
genezę, prawa rozwoju i formułuje syntetyczne uogólnienia; za podstawę bierze
opisany przez dialektografię stan gwarowy, posługuje się też badaniami
historyczno-porównawczymi.

Proponowane przez Karola Dejnę rozróżnienie: dialektologia – dialektografia nie
przyjęło się powszechnie w polskiej nauce, choć bywa stosowane w pracach
dialektologicznych (np. autorstwa F. Czyżewskiego, Z. Leszczyńskiego).

Najczęściej zatem charakteryzowano dialektologię jako dyscyplinę językoznawczą,
która zajmuje się geograficznym (terytorialnym) zróżnicowaniem języka oraz
naukowym opisem dialektów i gwar ludowych. Taki też był dotychczas (i jest
jeszcze) główny nurt badań dialektologicznych w Polsce. Dialektologię ujmowano
przy tym jako pomocniczą dyscyplinę historii języka [Doroszewski 1953 IV, 6,
Nitsch 1957, Okoniowa 2002a], która dostarcza „żywej, aktualnie sprawdzalnej
wiedzy historycznej dokumentującej wygasłe w przeszłości w języku ogólnym
procesy gramatyczne i leksykalne” [Lubaś] lub też – przy respektowaniu jej jako
autonomicznej dyscypliny lingwistycznej – ukazywano jej rolę w stosunku do
językoznawstwa historycznego [Dubisz 2001, Walczak 2001]. Główne cele już jednak
były formułowane inaczej, gdyż Kazimierz Nitsch chciał odtworzyć i ukazać
możliwie najstarszy stan, system ginącej gwary, a Witold Doroszewski – rozpoznać
tendencje rozwojowe języka, ich uwarunkowania i ukazać kierunek ich rozwoju
[por. Kupiszewski 2002].

Szersze ujęcia dialektologii, dialektu i gwary pojawiały się stopniowo wraz z
poszerzaniem zakresu badań [por. Dunaj 1996, 22] o nowe dialekty mieszane i
zagadnienia integracji językowej na ziemiach zachodnich i północnych Polski,
polszczyznę kresową oraz gwary miejskie i środowiskowo-zawodowe. Należy
podkreślić, że próby te spotkały się z ostrą krytyką, por. np. bardzo negatywną
opinię o pracach streszczających tego typu poglądy jako przejawie „skrajnej
niekompetencji metodologicznej i naukowej oraz chaosu terminologicznego” [Dejna
1998, 14] czy dyskusję dotyczącą terminu dialekt kresowy między Karolem Dejną a
Zofią Kurzową [Dejna 1984, Kurzowa 1985].

Szerokie rozumienie dialektologii jako nauki zajmującej się nie tylko dialektami
i gwarami ludowymi, lecz także odmianami środowiskowymi, zawodowymi i gwarami
miejskimi, które bywają nazywane odpowiednio dialektami (gwarami)
środowiskowymi, zawodowymi i miejskimi, jest rzadkie. Koresponduje z tym
szerokie ujmowanie dialektu, np. w Leksykonie Omegi. Dialekty i gwary polskie:
„Dialekt (grec. diálektos ‘sposób mówienia’) to odmiana języka mówionego,
używana na ograniczonym terytorium (w porównaniu z językiem ogólnym) przez
określoną grupę (warstwę) społeczną, odróżniająca się od innych odmian pewnymi
cechami fonetycznymi, gramatycznymi i słownikowymi. Dialekt jest zatem odmianą
komunikatywną, która jest ograniczona językowo, terytorialnie i socjalnie. (...)
Nowe treści zyskuje on przez dodanie określeń przymiotnikowych: dialekt
kulturalny, ludowy, miejski, polonijny itp.” [DiGP 29]. W haśle dialekt ludowy
autorzy ograniczają się natomiast do stwierdzenia, że jest to „mowa ludności
wiejskiej poszczególnych regionów kraju” [DiGP 30].

W związku z taką definicją dialektu wyróżnia się: dialektologię ludową,
zajmującą się opisem dialektów ludowych, oraz dialektologię miejską, której
przedmiotem są dialekty (gwary) miejskie, oraz dialektologię społeczną
(środowiskową), badającą gwary środowiskowe, zawodowe itp. Niekiedy wyodrębnia
się również dział badań dialektologicznych koncentrujący się na opisie dialektów
polonijnych i analizie polskich cech gwarowych występujących w idiolektach
przedstawicieli zbiorowości polonijnych.

Tak szerokie ujęcie dialektologii nie przyjęło się jednak na gruncie polskim, a
za dyscyplinę naukową, której przedmiotem opisu są odmiany środowiskowo-zawodowe
(socjolekty i profesjolekty) oraz język Polonii (ale nie polszczyznę kresową),
uważa się socjolingwistykę.

Dialektologię definiuje się więc jako naukę dialektach i gwarach ludowych czy
ogólniej o języku mieszkańców wsi. Włącza się też obecnie badania nad
polszczyzną kresową. Nie oznacza to jednak, że jest ona tak samo (i była w
przeszłości) rozumiana.

Szybkie przeobrażenia, które dokonują się współcześnie na wsi, pociągają za sobą
również zmiany w zakresie języka. Przemiany struktury wykształcenia i
zatrudnienia mieszkańców wsi, związany z tym zanik stosunkowo jednolitej kiedyś
warstwy chłopskiej, wpływ mediów, zmiany standardu życia na wsi, łatwiejszy
dostęp do oświaty i kultury – wszystkie te czynniki spowodowały, że dziś nie
można już mówić o gwarze jako jedynym sposobie komunikowania się ludności
wiejskiej.

Wielu dialektologów mówi więc o języku wsi [Kąś, Kurek 2001, 440] czy języku
mieszkańców wsi [Sierociuk 2007]. Podkreśla się też zjawisko stosowania przez
mieszkańców wsi wymiennie języka ogólnopolskiego i gwary w różnych sytuacjach
komunikacyjnych (zob. więcej w części zatytułowanej: Jaki jest dziś język wsi?).
Istotny jest fakt, że wiele osób – przedstawicieli młodego pokolenia z wyższym
czy średnim wykształceniem świadomie kultywuje gwarę jako język swojego regionu
– „małej ojczyzny”, stanowiący jeden z elementów tożsamości regionalnej. Zmiany
te sprawiają, że współcześnie nie można już gwary definiować tak samo, jak
jeszcze stosunkowo niedawno to czyniono w drugiej połowie XX wieku.

W związku z tym w definicji gwary należałoby uwzględnić te zjawiska i określić
ją następująco:

Gwara ludowa to mówiony wariant terytorialny (lokalny) języka narodowego,
używany tylko na pewnym stosunkowo niewielkim terenie; jedna z odmian języka
używana przez mieszkańców wsi, ukształtowana kiedyś w obrębie warstwy
chłopskiej, podrzędna w stosunku do dialektu. Różni się ona wymową, cechami
gramatycznymi (morfologicznymi, składniowymi) i słownictwem od języka ogólnego.
W niedalekiej jeszcze przeszłości była to odmiana terytorialno-socjalna, czyli
taka, której używano na pewnym obszarze i tylko w określonej warstwie społecznej
– chłopskiej.

Wielu badaczy zwraca dziś uwagę, że nie wystarcza tradycyjne widzenie przedmiotu
badań dialektologii [Handke 1986, Kurek 1997, Kąś, Kurek 2001, Okoniowa 2003,
Sierociuk 2007] ze względu na zmiany, jakie zaszły i ciągle zachodzą w
społecznościach wiejskich. Przedmiotem badań staje się więc już nie tylko gwara,
ale ogólnie język mieszkańców wsi i współczesna sytuacja językowa wsi, w tym
również zachodzące zmiany językowe, badania zróżnicowania socjalnego środowisk
wiejskich, unifikacji i zanikania gwar [Handke 1986, Kurek 1997, Pelcowa 1998,
Zagórski 2001, Sierociuk 2007].

Najpełniej przedmiot badań współczesnej dialektologii przedstawiła Halina
Pelcowa [2002, 390-391] w postaci wykazu zagadnień, którymi winni się zająć
dialektolodzy. Uznała, że należałoby najpierw dokończyć opis tych podsystemów
gwar, którym dotąd poświęcono zbyt mało uwagi (np. słowotwórstwu czy składni), a
następnie badać:

 1. wpływ przemian społecznych i cywilizacyjnych ostatnich lat na mowę
    mieszkańców wsi;

 2. zachowania językowe użytkowników gwary w określonych sytuacjach
    komunikacyjnych z uwzględnieniem takich czynników pragmalingwistycznych,
    jak: miejsce rozmowy, typ sytuacji (oficjalna – nieoficjalna), tematyka
    wypowiedzi;

 3. różnice pokoleniowe (z uwzględnieniem przyczyn pozostawania niektórych cech
    i form gwarowych w języku mieszkańców wsi i reakcji na nowe słownictwo i
    nowe desygnaty);

 4. procesy integracji i interferencji językowej oraz mechanizmy prowadzące do
    dezintegracji gwary;

 5. wariantywność form we wszystkich podsystemach języka i różne jej aspekty,
    ujmowane w przekroju społecznym, pokoleniowym, terytorialnym;

 6. świadomość językową mieszkańców wsi i wartościowanie gwary;

 7. kompetencję językową i komunikacyjną użytkowników gwar i mieszkańców wsi
    posługujących się innymi odmianami polszczyzny;

 8. parafrazy ludowe, które pozwalają na badanie obrazu językowego i kulturowego
    wsi;

 9. połączony z językowym aspekt kulturowo-obyczajowy i wierzeniowy,
    uwzględniający specyfikę „małej ojczyzny”.

Wspomnieć tu jeszcze należy na zakończenie syntetycznego przeglądu stanowisk
dotyczących ujmowania dialektologii i jej przedmiotu o ugruntowanym w nauce
polskiej rozróżnieniu dialektologii opisowej i historycznej. W obrębie
dialektologii ze względu na to, czy przedmiotem badań są gwary współczesne, czy
też ich stan w przeszłości, wyróżnia się: dialektologię opisową (synchroniczną)
i historyczną (diachroniczną).

Różnice między nimi wynikające z przedmiotu, celu i metod badań przedstawia
poniższa tabela.

 

 

Dialektologia opisowa

Dialektologia historyczna

Przedmiot badań

dialekty współczesne

dialekty staropolskie

Cel badań

opis dialektów dzisiejszych

rekonstrukcja staropolskiego zróżnicowania dialektalnego

Metody badań

bezpośrednia obserwacja mówionych współczesnych gwar ludowych

metoda filologiczna lub retrospektywna, albo obie te metody łącznie, bazuje
jednak głównie na dawnych źródłach pisanych

 

Warto podkreślić, że niekiedy opozycję stanowią tylko terminy dialektologia –
dialektologia historyczna, co świadczy o najbardziej w polskim językoznawstwie
zakorzenionym rozumieniu dialektologii jako nauki synchronicznej zajmującej się
opisem współczesnych dialektów ludowych. Dialektologia historyczna jest obecnie
pojmowana bardziej jako subdyscyplina historii języka niż dialektologii.

Dialektologia opisowa rozumiana tradycyjnie zajmuje się zatem opisem
współczesnego zróżnicowania terytorialnego dialektów ludowych, opisem ich
systemów językowych (cech dialektalnych i gwarowych) oraz ich wzajemnych
relacji. Dialektologia opisowa za podstawę swych analiz przyjmuje źródła
audialne (nagrania) i graficzne (zapisy tekstów gwarowych), dąży do ukazania
zróżnicowania terytorialnego i językowego dialektów ludowych w postaci map i
wykresów.

Metody dialektologii opisowej mają zatem charakter empiryczny, ponieważ
przedmiot badań jest bezpośrednio dostępny. Podstawowe znaczenie mają nagrania i
zapisy tekstów gwarowych, które powinny wiernie oddawać idiolekty osób
posługujących się dialektami (gwarami). Z tych względów w zbiorach tekstów
gwarowych stosuje się pisownię fonetyczną. Teksty gwarowe powinny odzwierciedlać
wszystkie cechy dialektalne (a więc parole), a nie tylko cechy najważniejsze,
interpretowane systemowo (langue), ponieważ dopiero na podstawie ilościowej
analizy wszystkich cech można wyodrębnić empirycznie cechy najważniejsze. Druga
technika badawcza polega na rejestrowaniu materiału gwarowego według
kwestionariuszy dialektologicznych (dotyczących cech fonetycznych,
morfologicznych, właściwości składniowych i zróżnicowania słownictwa). Ta metoda
dialektologii opisowej ma punkty wspólne z metodą ankietową stosowaną w
socjologii i socjolingwistyce. Trzecia metoda sprowadza się do sporządzania map
językowych, dzięki czemu ukazuje się geograficzne zróżnicowanie cech
dialektalnych w postaci atlasów językowych (gwarowych). Materiał wyekscerpowany
z tekstów gwarowych, bądź uzyskany metodą kwestionariuszową, może być opracowany
leksykograficzne w postaci słowników gwarowych. Podstawą syntetycznych ujęć
dialektów pol. są monografie gwarowe, zawierające opisy poszczególnych gwar i
dialektów (zob. Jak badamy gwary?).

Rozwój dialektologii historycznej przypada głównie na pierwszą połowę XX wieku.
Jak określił to znakomity historyk języka polskiego, Witold Taszycki, przedmiot
dialektologii historycznej to rozważania „na temat historii zarówno oddzielnych
zjawisk dialektycznych, jak i mniejszych i większych ich zespołów w ramach
jednego, kilku lub nawet wszystkich dialektów” [Taszycki 1956, 60].

Metody dialektologii historycznej są zróżnicowane. Dialektologia historyczna w
swoich badaniach posługuje się dwiema podstawowymi metodami rekonstrukcji
historycznodialektalnej, tj.:

a) metodą filologiczną (analiza językowa zabytków),

b) metodą retrospekcji (wnioskowanie na podstawie zjawisk typowych dla
współczesnych gwar ludowych).

Podstawa metody filologicznej to źródła pisane, w których zarejestrowane są
cechy dialektalne bądź występują uwagi o dialektyzmach. Te dane stanowią
materiał do odtwarzania historycznego układu terytorialnego dialektów.

Językoznawcy – historycy języka i dialektolodzy w różnym stopniu stosują obie
wymienione metody, a dyskusja nad ich zakresem stosowania przypadła głównie na
lata 40.-50. XX wieku1. Kazimierz Nitsch – twórca dialektologii polskiej uważał,
że należy w tego typu badaniach dać „pierwszeństwo wnioskom wyciągniętym z
zestawienia bezpośrednich faktów językowych dzisiejszych z badaniami
historycznej antropogeografii” [Nitsch 1948, 121]. Cytowany już wyżej Stanisław
Urbańczyk także podkreślał znaczenie metody retrospekcji, gdy w 1953 r., kiedy
dialekty ludowe funkcjonowały jeszcze w szerokim zakresie i były stosunkowo
dobrze zachowane, stwierdzał: „znajomość gwar pozwala umieścić fonetyczną stronę
dawnego języka na właściwym tle. (…) Kto chce usłyszeć, jak mówili wielcy
pisarze złotego wieku i ich ówcześni czytelnicy, powinien wyjechać na wieś,
przede wszystkim wielkopolską i małopolską” [Urbańczyk 1953, 246]. Na wtórność i
niekiedy zawodność stosowania tej metody w badaniach wskazywał wspomniany wyżej
badacz dziejów polszczyzny, Witold Taszycki, który konstatował: „bardzo
niewystarczająca i zawodna w badaniach historycznodialektalnych jest metoda
retrospekcji. (...) Ograniczenie się do tej metody badawczej sprawia, że przy
jej stosowaniu zubożamy zasób wiadomości, jakie byśmy chcieli uzyskać na temat
osobliwości dawnych dialektów polskich czy też historii takiego lub innego
zjawiska dialektycznego w dzisiejszym języku ludowym spotykanego” [Taszycki
1956, 67]. Jego zdaniem „...metody pracy, na jakich dialektologia historyczna ma
się opierać: winny być takie same, których używa gramatyka historyczna” [tamże,
61].

Obaj znakomici badacze różnili się też w ocenie źródeł
historyczno-dialektalnych. Według Kazimierza Nitscha podstawowa baza źródłowa
dla poznania odmian terytorialnych w przeszłości to – XX-wieczne dialekty ludowe
(teksty staropolskie to wg niego źródło „wartościowe, ale niezbyt obfite i
rzadko kiedy zupełnie pewne”, krytycznie też odnosił się do dawnych wypowiedzi o
ówczesnych dialektyzmach). Witold Taszycki natomiast za główne źródło wiedzy o
polskich dialektach w przeszłości uznawał staropolskie teksty pisane i ówczesne
opinie o dialektyzmach, a cechy współczesnych mu (lata 50.-60. XX w,) dialektów
ludowych traktował jedynie pomocniczo, jako źródło tylko inspirujące i
orientujące w tym, co było kiedyś.

Oprócz analizy filologicznej dialektologia historyczna posługuje się – w
mniejszym stopniu – także innymi metodami, zbliżonymi do tych, które stosuje się
w gramatyce historycznej języka polskiego. Są to: 1) metoda
historyczno-porównawcza, 2) metoda rekonstrukcji wewnętrznej. Metoda
historyczno-porównawcza sprowadza się do wyboru starszego elementu spośród cech
(składników) różnych dialektów ze sobą spokrewnionych. Metoda rekonstrukcji
wewnętrznej zmierza do ustaleń, który z dwóch procesów (zjawisk, elementów) jest
wcześniejszy chronologicznie, np. jeśli ř stpol. r’ nie ulega mazurzeniu, to
oznacza to, że mazurzenie było wcześniejsze niż proces utożsamiania się ř i ż,
które mazurzeniu podlega (zaba, moze = żaba, może, ale řeka, moře = rzeka,
morze). Dialektologia historyczna spożytkowuje również dla swych celów teorię
falową, według której każda zmiana językowa powstaje w określonym punkcie
geograficznym i rozchodzi się z niego we wszystkich kierunkach po obszarze
zajętym przez nosicieli danego języka. Teoria ta stanowi podstawę geografii
lingwistycznej (językowej); pozwala również ustalać chronologię zjawisk,
przyjmuje się bowiem, że cechy występujące na peryferiach – a niewystępujące w
jego centrum – są archaizmami peryferycznymi, tzn. są chronologicznie
wcześniejsze. Takim archaizmem peryferycznym jest np. akcent inicjalny w gwarze
podhalańskiej i spiskiej wobec paroksytonicznego w pozostałych dialektach
polskich.

Niezależnie od różnych opinii obie podstawowe metody badawcze w połączeniu ze
sobą wraz z metodami pomocniczymi pozwoliły na stosunkowo dobre poznanie
przeszłości polskich dialektów. Stąd też ogólne wiadomości o szesnastowiecznych
dialektach są w miarę pewne. Ustalone zostały podstawowe cechy je różnicujące, a
także cechy wówczas powszechne.

Pojęcie dialektologii, jej celów i metod zatem – jak wynika z powyższego
krótkiego przeglądu – zmieniało się. W badaniach dialektologicznych można
wyróżnić kilka nurtów (kierunków), które różnicują się chronologicznie.
„Początkowo tryumfy święciła dialektologia retrospektywna skierowana ku
przeszłości. W drugiej połowie obecnego stulecia (tj. XX w. – HK) coraz większe
znaczenie zaczęła zyskiwać dialektologia synchroniczna stosująca metody
socjolingwistyczne. W końcu dyscyplina ta łączy się dziś z etnolingwistyką i
lingwistyką kulturową, tworząc splot interdyscyplinarny. Jest to więc przykład
ewolucji nauki, która musi ulegać przemianom wraz ze zmianami, jakie zachodzą w
zewnętrznej rzeczywistości” [Rzetelska-Feleszko 2002, 109]. Więcej o metodologii
badań dialektologicznych i kierunkach dialektologii: zob. Jak badamy i opisujemy
gwary?

 


LITERATURA

Dejna Karol, 1978, Główne problemy dialektologii polskiej, „Sprawozdania z
Czynności i Posiedzeń ŁTN” XXXII, nr 2, Łódź, s. 1-10.

Dejna Karol, 1993, Dialekty polskie, wyd. 2, przejrzane i poprawione,
Wrocław-Warszawa-Kraków.

Dejna Karol, 1998, Gwara i jej stosunek do innych odmian języka
ogólnonarodowego, [w:] Teoretyczne, badawcze i dydaktyczne założenia
dialektologii, pod red. S. Gali, Łódź, s. 13-22.

Dejna Karol, 1984, W sprawie tzw. dialektów kresowych, „Język Polski” LXIV, s.
51-57.

Doroszewski Witold, 1962 (1957), Dialektologia a metoda historyczno-porównawcza,
(pierwodruk 1957), przedruk [w:] Studia i szkice językoznawcze, Warszawa 1962,
s.449-458.

Doroszewski Witold, 1962 (1935), O statystyczne przedstawienie izoglos,
(pierwodruk 1935), przedruk [w:] Studia i szkice językoznawcze, Warszawa 1962,
s. 380-392.

Doroszewski Witold, 1953, Przedmiot i metody dialektologii, „Poradnik Językowy”
1953, z. 1, s. 1-8, z.2, s. 1-7, z. 3, s. 2-10, z. 4, s. 4-12.

Dubisz Stanisław, 2001, Wiedza o współczesnych gwarach w badaniach z zakresu
historii języka, [w:] Gwary dziś 1. Metodologia badań, pod redakcją Jerzego
Sierociuka, Poznań, s.7-15.

DiGP - Dubisz Stanisław, Karaś Halina, Kolis Nijola, 1995, Dialekty i gwary
polskie. Leksykon Omegi, Warszawa (skrót: DiGP).

Dunaj Bogusław, 1996, Przedmiot i kierunki badań dialektologicznych, [w:]
„Studia dialektologiczne” I, pod red. B. Dunaja i J. Reichana, Kraków, s. 21-29

EJP - Encyklopedia języka polskiego, 1991, pod red. S. Urbańczyka, Wrocław,
(hasła: dialekt, dialektologia), (skrót: EJP).

STJ - Gołąb Zbigniew, Heinz Adam, Polański Kazimierz, 1968, Słownik terminologii
językoznawczej, Warszawa.

Handke Kwiryna, 1986, Dialektologia i inne nauki, „Acta Universitatis
Lodziensis. Folia Linguistica” 12, s. 37-46.

Handke Kwiryna, 1993, Terytorialne odmiany polszczyzny, [w:] Encyklopedia
kultury polskiej XX wieku, t. 2. Współczesny język polski, pod red. J.
Bartmińskiego, Wrocław, s. 191-211

Kąś Józef, Kurek Halina, 2001, Język wsi, [w:] Najnowsze dzieje języków
słowiańskich. Język polski, pod red. S. Gajdy, Opole 2001, s. 440-459.

Kość Józef, 2003, Kazimierza Nitscha i Witolda Taszyckiego koncepcje
rekonstrukcji historycznodialektalnej, [w:] Język polski. Współczesność.
Historia, IV, pod red. W. Książek-Bryłowej, H. Dudy, Lublin, s. 269-284.

Kowalikowa Jadwiga, O nowy wymiar dialektologii i dialektów w edukacji i w
badaniach, [w:] Dialektologia jako dziedzina językoznawstwa i przedmiot
dydaktyki, pod red. S. Gali, Łódź 2002. s. 243-250.

Kupiszewski Władysław, 2002, Jeszcze o metodzie statystycznej Witolda
Doroszewskiego, [w:] „Studia Dialektologiczne” II, pod red. J. Okoniowej i B.
Dunaja, Kraków, s. 67-72.

Kurek Halina, 1997, Tradycje badań dialektologicznych a przemiany językowe [w:]
Tradycje badań dialektologicznych w Polsce, pod red. H. Sędziak, Olsztyn, s.
129-133.

Kurzowa Zofia, 1985, O polskich dialektach kresowych, „Język Polski” LXV, s.
99-108.

Lubaś Władysław, 1983, Dialektologia miejska. Przedmiot. Zakres. Metoda, Język
Polski 63, z. 4-5, s. 268-284.

Nitsch Kazimierz, 1957, Dialekty języka polskiego, Wrocław.

Nitsch Kazimierz, 1948, Co to jest dialektologia historyczna?, BPTJ 1958, VIII,
s. 119-122; przedruk: [w:] tegoż, Wybór pism polonistycznych, t. IV: Pisma
dialektologiczne, Wrocław-Kraków 1958, s. 253-254.

Nitsch Kazimierz, 1958, Co wiemy naprawdę o dialektach ludowych XVI wieku?, [w:]
tegoż, Wybór pism polonistycznych, t. IV: Pisma dialektologiczne,
Wrocław-Kraków, s. 387-406.

Okoniowa Joanna, 2002a, Dialektologia na usługach prac historycznojęzykowych i
porównawczych, [w:] „Studia Dialektologiczne” II, pod red. J. Okoniowej i B.
Dunaja, Kraków, s. 81-87.

Okoniowa Joanna, 2002, Zmiany w pojmowaniu dialektu i dialektologii, [w:]
Dialektologia jako dziedzina językoznawstwa i przedmiot dydaktyki, pod red. S.
Gali, Łódź, s. 373-378.

Pelcowa Halina, 2002, Dialektologia wobec wyzwań XXI wieku, [w:] Dialektologia
jako dziedzina językoznawstwa i przedmiot dydaktyki, pod red. S. Gali, Łódź, s.
383-392.

Pelcowa Halina, 1998, Zmiany językowe jako problem badawczy współczesnej
dialektologii, [w:] Teoretyczne, badawcze i dydaktyczne założenia dialektologii,
pod red. S. Gali, Łódź 1998, s. 105-117.

Rzetelska-Feleszko Ewa, 2002, Spojrzenie byłego dialektologa, [w:] „Studia
Dialektologiczne” II, pod red. J. Okoniowej i B. Dunaja, Kraków 2002, s.
105-109.

Sierociuk Jerzy, 2005, Problemy współczesnej dialektologii, „Biuletyn Polskiego
Towarzystwa Językoznawczego” LXI, Kraków, s. 67-76.

Sierociuk Jerzy, 2007, Język mieszkańców wsi czy gwara? Problem nie tylko
teoretyczny, „Prace Filologiczne” LII, 2007, s. 527-534.

Smułkowa Elżbieta, 2002, Pogranicze językowe jako przedmiot badań dialektologii,
[w:] „Studia Dialektologiczne” II, pod red. J. Okoniowej i B. Dunaja, Kraków
2002, s. 89-103.

Witold Taszycki, 1956, Co to jest dialektologia historyczna?, ZNUJ 9. Filologia
nr 2. Prace Językoznawcze, s. 59-71; przedruk: tegoż, Rozprawy i studia
polonistyczne. T. II, Dialektologia historyczna i problem pochodzenia polskiego
języka literackiego, Wrocław – Kraków – Warszawa 1961.

Stanisław Urbańczyk, 1953, Jaką polszczyzną mówił Jan Kochanowski i jego
rówieśnicy? (pierwodruk 1953), przedruk [w:] tegoż, Prace z dziejów języka
polskiego, Wrocław.. 1979.

Taszycki Witold, 1956, Co to jest dialektologia historyczna?, [w:] „Zeszyty
Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego”, Filologia, z. 2., s. 59-71.

Urbańczyk Stanisław, 1983, Zarys dialektologii polskiej, Warszawa.

Walczak Bogdan, 2001, Dialektologia a językoznawstwo historyczne, [w:] Gwary
dziś 1. Metodologia badań, pod redakcją Jerzego Sierociuka, Poznań, s. 17-23.

Zagórski Zygmunt, O różnych metodach badań dialektologicznych, [w:] Gwary dziś.
1. Metodologia badań, pod red. Jerzego Sierociuka, Poznań 2001, s. 25-31.

Zagórski Zygmunt, Gwara z punktu widzenia teoretycznego i praktycznego, [w:]
Teoretyczne, badawcze i dydaktyczne założenia dialektologii, Łódź 1998, s.
23-29.

 

1 Przebieg tej dyskusji szczegółowo referuje Józef Kość [Kość 2003].

Wersja skrócona

 



 

Start
Wprowadzenie
Podstawy dialektologii
Opis dialektów polskich
Kaszubszczyzna
Kultura ludowa
Leksykon terminów
Leksykon kaszubski
Autorzy
Mapa serwisu
Literatura

 

 

 

 


 

 

ISBN: 978-83-62844-10-4 © by Authors. Zrealizowano ze środków Ministra Kultury i
Dziedzictwa Narodowego (Program Operacyjny: „Dziedzictwo kulturowe / Kultura
ludowa”). Wykonanie: ITKS